Jak wspierać inteligencję społeczną i emocjonalną dziecka z AS?

Dziś kontynuacja tekstu dot. SEL, czyli najbardziej efektywnej formy wspierania rozwoju dziecka, z ukierunkowaniem na dzieci, które mają w tej sferze deficyty (głównie dzieci z Aspergerem- AS- ang. Asperger Syndrome ale także szerzej: dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu- ASD- ang. Autism Spectrum Disorders).
Co robić, aby dziecko było szczęśliwe samo ze sobą i w relacji z innymi ludźmi?

[Więcej o tym, jak kształtować w dziecku nawyk szczęścia pisałam tutaj]

Inteligencja społeczna

Długo byłam przekonana, że zapewnianie dziecku wielu okazji do zabaw z rówieśnikami (przedszkole, zabawy na placu zabaw, spotkania ze znajomymi/członkami rodziny, którzy mają dzieci, itd.) jest wystarczającą strategią otwierania na innych mojego synka. Często jednak widziałam, że niezależnie od moich starań stwarzania korzystnego podłoża do nawiązywania i zacieśnienia takich relacji, efekt był mizerny- T. i tak większość czasu poświęcał na zabawę indywidualną, równoległą, a dwukierunkowe interakcje należały i należą nadal do rzadkości.

W swojej książce „Dziesięć rzeczy, o których chciałoby ci powiedzieć dziecko z autyzmem” Ellen Notbohn pisze, że:

„Spędzanie czasu z typowo rozwijającymi się rówieśnikami nie doprowadzi do wykształcenia się umiejętności myślenia społecznego, jeśli nie będzie temu towarzyszyć wyrażana wprost, konkretna nauka o zachowaniach społecznych.”

-Ellen Notbohn

Umiejętności społeczne zdobywa się albo przez intuicję, albo przez instrukcję. Dzieci z ASD nie opanowują instynktownie niezbędnych nawyków, zachowań, reakcji społecznych. Jest więc dla nich tylko jedna droga nauki inteligencji społecznej, w której pierwszoplanową rolę gra intelekt. Dzieci te, muszą poznać zasady interakcji społecznych, poznać logiczne powody, dla których robi się tak, a nie inaczej. Muszą poznać ich akceptowany społecznie przebieg, najlepiej w graficznej formie, która jest zdecydowanie lepiej przyswajalna przez ich mózg. Poniższy obraz pokazuje, w jakim zakresie pracuje mózg osoby z AS- przetwarzanie wizualnych informacji jest 10xbardziej efektywne niż przetwarzanie informacji słuchowych.

Tony Attwood w książce „Zespół Aspergera Kompletny przewodnik” porównuje dziecko z Zespołem Aspergera do dziecka, które układa puzzle składające się 5000 elementów bez patrzenia na pokrywkę pudełka z obrazkiem.

„Dziecko z ZA nie ma takiego obrazka i stara się określić sposoby połączeń oraz wzory na podstawie doświadczenia i – miejmy nadzieję – wskazówek od innych. W końcu pewne kawałki układanki społecznej zaczynają do siebie pasować, tworząc małe niepowiązane ze sobą fragmenty i po trzydziestu lub czterdziestu latach wzorzec zostanie rozpoznany i układanie nabiera tempa. Niektórzy dorośli z zespołem Aspergera ostatecznie całkiem dobrze radzą sobie w towarzystwie, a inni ludzie nie zdają sobie nawet sprawy z tego, ile trzeba było mentalnej energii, wsparcia, zrozumienia i uczenia się, aby osiągnąć taki sukces.”

-Tony Attwood

3 filary inteligencji społecznej

    1.Komunikacja werbalna

Nauka związków frazeologicznych, znaczenia metafor, aluzji, slangu, dwuznaczności, hiperboli i abstrakcji.
Przydatne materiały: książka Grzegorza Kasdepke- „A co to znaczy?”, Wydawnictwo Literatura; Zagadki Smoka Obiboka, gra edukacyjna, Granna.

     2.Komunikacja niewerbalna

Trening mowy ciała, gestykulacji (figa z makiem, ok, stop, daj, itd.) i mimiki (wyrazy twarzy, kiedy osoba jest smutna, zmęczona, sfrustrowana, szczęśliwa, itd.) – różnica między efektywną i nieefektywną komunikacją w dużej mierze polega na stopniu wykorzystania mowy ciała.
Przydatne materiały: Zestaw “Poznaję świat: Emocje”- karty + poradnik dla rodziców autorstwa Natalii i Krzysztofa Minge, Kapitan Nauka.

   3.Komunikacja proksemiczna

Nauka dot. tego czym jest dystans fizyczny w komunikacji, jak komunikować się w zależności od typu i poziomu relacji [rozszyfrowanie zasad proksemiki wymaga nieosiągalnego dla dzieci z ASD poziomu wnioskowania].

Ćwiczenia rozwijające inteligencję społeczną i emocjonalną

1. Napisz „scenariusze”, które pomogą twojemu dziecku, kiedy nie będzie wiedziało, co zrobić lub powiedzieć w określonych sytuacjach społecznych, takich jak odbieranie telefonu lub zamawianie jedzenia w restauracji.
2. Sfilmuj rozmowę dziecka z dowolną osobą; następnie obejrzyjcie razem nagranie, zwracając uwagę na to, co dziecko zrobiło dobrze i nad czym musi jeszcze popracować.
3. Sfilmuj rozmowę innych dzieci (np. rodzeństwa) jako model konwersacji właściwej dla osób w tym wieku.
4. Zaplanuj 15 minut każdego dnia na rozmowę z dzieckiem, w której nie będą wam przeszkadzać jego rodzeństwo, obowiązki domowe albo telefony. Rozmawiajcie na ustalone wcześniej tematy (szkoła, plany na weekend, żarty). Możesz je zaproponować z góry albo spisać na kartce w formie listy, żeby zachęcić dziecko do tego, by trzymało się tematu zamiast mówić tylko o swoich szczególnych zainteresowaniach.
5. Piktogramy schematów podstawowych interakcji społecznych, np. przedstawianie się:

• Spójrz na druga osobę.
• Podejdź do niej.
• Poczekaj aż ta osoba na Ciebie spojrzy
• Przywitaj się i powiedz tej osobie jak masz na imię: „Cześć, mam na imię…”
• Zrób krótka przerwę i posłuchaj, jeśli ta osoba nic nie mówi, zaptaj: „jak masz na imię?”
• Powiedz: „Miło Cię było spotkać”

7. Omówienie uzasadnień konkretnych reguł społecznych. Dziecko nie zmieni swojego zachowania, jeśli nie będzie ku temu logicznego powodu. Im bardziej obiektywna jest dana zasada (np. ma formę schematu, który obejmuje wszystkie możliwe warianty codziennych zajęć i którego jak najdokładniej muszą się trzymać obie strony), tym lepiej.; np. kiedy się mówi dziękuję, przepraszam, proszę, dzień dobry, itd.
8. Nauka uprzejmości: zrobienie listy rzeczy, których nie powinniśmy mówić o kimś na głos; Wyjaśnienie, że dobrze jest być szczerym, ale mówienie pewnych rzeczy może ranić czyjeś uczucia.
9. Ćwiczenie scenek społecznych np. babcia upuściła talerz na podłogę, który się potłukł, co zrobić? Twój kolega przewrócił się na placu zabaw i boli go noga, co zrobić? W razie problemu, można skorzystać ze schematu: (dobrze sprawdzi się piktogram)

• Przyjrzyj się drugiej osobie, żeby sprawdzić, jak się ona czuje (np. szczęśliwa, smutna, zła, przestraszona).
• Zapytaj tę osobę, czy czuje się w sposób, w który podejrzewasz, że może się czuć. „Czy czujesz się zła?”, „Czy jest Ci przykro?”, „Czy coś Cię boli?”
• Poczekaj aż otrzymasz odpowiedź na swoje pytanie.
• Zapytaj, dlaczego ta osoba czuje się w ten sposób.
• Okaż swoje zainteresowanie w następujący sposób: „Przykro mi, że czujesz się…”

10. Nauka cierpliwości: umiejętność czekania na swoją kolej wymaga treningu motywacji prospołecznej oraz kontroli powstrzymania się od realizacji egoistycznych działań. Dziecko okazujące cierpliwość doskonali swoją umiejętność samoregulacji emocji i zachowań. Można uczyć cierpliwości poprzez własne świadectwo (podczas stania w korkach, przed przejściem dla pieszych, itd.), opowieści o innych (np. o chłopcu, który czekał na urodzinowy prezent) i codzienne sytuacje (proszenie o poczekanie aż mama skończy rozmawiać/czytać gazetę; należy pamiętać, aby w zrozumiały sposób określić, kiedy nastąpi kres oczekiwania- przydadzą się wszelkiego typu pomoce np. kalendarze, budziki, plany dnia, następstwa zdarzeń, itd.;
11. Nauka rozwiązywania konfliktów– przydatne narzędzie: Koło Kelsa (ang. Kelso’s Wheel of Choices)- diagram przedstawiający 9 uniwersalnych sposobów rozwiązywania konfliktów (do wydrukowania, położenia w widocznym miejscu i posługiwania się jako ściągą przez dziecko w problematycznych sytuacjach z rówieśnikami.

    

• Zacznij nową zabawę
• Podziel się i zaczekaj na swoją kolej
• Porozmawiaj o problemie (powiedz drugiej osobie, jak się czujesz i jak według ciebie powinna się zachować)
• Odejdź (jeśli ktoś jest wobec ciebie nieuprzejmy)
• Zignoruj problem (jeśli ktoś mówi coś niemiłego)
• Poproś drugą osobę, by przestała robić to, co cię denerwuje
• Przeproś (jeśli zraniłeś cudze uczucia)
• Zawrzyj umowę (uzgodnij z drugą osobą rozwiązanie problemu)
• Zaczekaj i ochłoń (weź głęboki oddech i zastanów się, co zrobić).

Jeśli pojawia się duży problem, należy poinformować o zdarzeniu osobę dorosłą- rodzica, opiekuna, nauczyciela, itd. Dużym problemem może być sytuacja, w której komuś dzieje się lub może stać się krzywda lub złamanie przez kogoś ważnej zasady.

12. Wzbogacanie języka dziecka w zakresie różnorodności emocji; kiedy język jest niewystarczającym narzędziem można posłużyć się forma obrazkową.
13. Wczuwanie się w przeżycia innych osób, zwracanie uwagi dziecka na podobieństwa odczuwania jego i innych ludzi.
14. Stworzenie Księgi Zdarzeń Pozytywnych i Negatywnych– po każdym dniu, siadamy wspólnie z dzieckiem i rozmawiamy o tym, co wydarzyło się dziś; co wywołało jego uśmiech, co było dla niego przykre; zapisujemy w niej wszystkie sytuacje, zdarzenia, które spowodowały, że dziecko było szczęśliwe i złe- a na drugiej stronie dziecko rysuje jak się wtedy czuło, lub rysuje wybraną sytuację.
15. Nauka rozpoznawania emocji: np. kalambury- wybrana osoba ma pokazać jedną z emocji np. złość, radość, lęk, reszta zgaduje; można także posłużyć się zdjęciami, piktogramami.
16. Przyzwolenie na negatywne emocje– niezaprzeczanie negatywnym emocjom (złość, lęk, niepewność, irytacja, itd.), ważne jednak aby okazywać je w sposób kontrolowany- niezbędna pochwała słowna, kiedy dziecko wyraża negatywne emocje w sposób akceptowany społecznie. Istotne jest także dostrzeganie spójności reakcji i uczuć dziecka- jeśli dziecko panicznie płacze z powodu upadku, nie mówić mu, że nic się nie stało, jeśli mówi, że się boi ciemności, nie bagatelizować jego obaw; szacunek do emocji dziecka, próba ich rozpoznania, nazwania, wyjaśnienia przyczyny (meritum problemu) i zaakceptowanie ich.
17. Spójność reakcji i uczuć rodzica- im dziecko młodsze tym silniej przemawia do niego to co widzi, niż to co słyszy; brak spójności rodzi w dziecku dezorientację i utrudnia mu rozpoznawanie emocji u innych; bycie autentycznym i szczerym rodzicem.

Kodeks postępowania z dzieckiem AS

Na koniec- do zapamiętania/wydrukowania.

A jak Wy wspieracie swoje dzieci w rozwoju inteligencji społecznej i emocjonalnej?

Literatura:

1. Ozonoff, G. Dawson, J. C. McPartland: „Wysokofunkcjonujące dzieci ze spektrum autyzmu…”, WUJ, Kraków, 2015
2. Delaney, “101 ćwiczeń, gier i zabaw dla dzieci z autyzmem, zespołem Aspergera…”, Gdańsk, 2016
3. Notbohm, V. Zysk, “1001 porad dla rodziców i terapeutów dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera”, WUJ, Kraków, 2016